KOLESTEROL NEDİR?

Kolesterol, vücudumuzun bütün hücrelerinde bulunan, yağ benzeri bir maddedir. Bir yandan karaciğerde üretilirken, bir yandan da besinlerle alınır.  Kandaki kolesterol düzeyi ne kadar yüksekse, kalp ve damar hastalığı riski de o kadar yükselir.

İyi ve kötü kolesterol arasındaki fark nedir?

LDL (Kötü) Kolesterol

Kötü kolesterol olarak bilinen LDL kolesterol, kanda yüksek olduğu zaman damarların iç yüzüne yapışarak "plaklar" oluşturur. Kolesterol dışındaki bazı m a d d e l e r i n in eklenmesiyle bu plaklar büyür ve bunlar üzerinde oluşan çatlaklarda gelişen pıhtılar damarları tıkayabilir.

HDL (iyi) Kolesterol
LDL'nin tersine, HDL'nin yüksek olması kalp krizine karşı koruyucu bir etki sağlar. Kandaki düzeyi erkekte 40, kadında 50 mg/dL'nin altına indiğinde kalp hastalıkları riski artar. Görevi vücut hücrelerindeki kolesterolü karaciğere taşıyarak fazlasının vücuttan atılmasını sağlamaktır.

Sağlıklı kolesterol düzeyleri ne olmalıdır?

20 yaş ve üzerindeki tüm bireylerin her 5 yılda bir, açlık kan yağı düzeylerine (lipoprotein profili) baktırmaları önerilmektedir. Bu testte, total, LDL, HDL - kolesterol ve trigliserid düzeyleri ölçülür.

Laboratuvar raporlarında kolesterol ve trigliserid düzeyleri milligram/desilitre (mg/dL) olarak ifade edilir.

Kanda kolesterol düzeylerinin klinik anlamı:

• 200 mg/dL'nin altında: İstenen düzey
• 200 - 239 mg/dL: Sınırda Risk 
• 240 mg/dL ve üzeri: Yüksek Risk

Kolesterol düzeyi normal (<200 mg/dL) olanlara göre bu toplam kolesterol aralığında koroner kalp hastalığı riski iki katına çıkar.

HDL (iyi) Kolesterol Düzeyleri
HDL düzeyi sağlıklı bir erkekte 40, kadında 50 mg/dL'den büyük olmalıdır, bu değerlerin altında kalp hastalığı riski artar. Tersine, 60 mg/dL ve üzerindeki HDL düzeylerinde risk azalır.

Sigara, fazla kilolu ve hareketsiz olmak, HDL kolesterolü azaltır.

Kanda trigliserid düzeylerinin 150 mg/dl'den yüksek olması HDL kolesterolü düşürebileceği gibi, progesteron, steroidler ve erkek cinsiyet hormonları (testosteron) HDL kolesterolü düşürür, kadın cinsiyet hormonları (östrojen) HDL kolesterolü artırır.

LDL (kötü) Kolesterol Düzeyleri
LDL kolesterol yüksekliği, total kolesterole göre, kalp krizi ve inme riskini daha iyi yansıtır.

Kolesterol yüksekliği hangi hastalıkların riskini artırır?

Kolesterol yüksekliği, koroner kalp hastalığı, kalp krizi ve inme için en önemli değiştirilebilen risk faktörlerindendir. Kan kolesterolü arttıkça risk de artar. Yüksek tansiyon, diyabet gibi diğer risk faktörlerinin de kolesterol yüksekliği ile birlikte bulunması riski daha da artırır.

Kandaki LDL kolesterol yükseldiğinde, kalp ve beyni besleyen damarların duvarlarında plakların yapısında birikmeye başlar. Bu sert ve kalın birikintiler arter duvarlarının kalınlaşıp sertleşmesine yol açar. Bu duruma damar sertliği (ateroskleroz) denir.

Sıklıkla plağın yakınlarında veya plağın parçalanması ile oluşan bir pıhtı arteri tümden tıkayıp kan akımını durdurur, bu da kalp krizi ve inme ile sonlanabilir.

Kolesterol ölçümü nasıl yapılır?

Dokuz ile 12 saatlik açlık sonrasında kolunuzdan alınan kanda, kolesterol düzeyi ölçülür. Eğer kan alındığında bu açlık süresine uyulmadı ise yalnızca total ve HDL (iyi) kolesterol değerleri doğru ölçülebilir, LDL (kötü) kolesterol ve trigliserid düzeyleri yemek sonrası yükseldiği için hasta mutlaka 9 - 12 saatlik açlık sonrasında kan vermelidir.

Laboratuvar raporunda kolesterol düzeyiniz, 100 ml (bir desilitre - dL) kanda mg cinsinden (mg/dL) ifade edilir. Doktor, kolesterol düzeyinizi, yaş, aile öyküsü, sigara ve yüksek tansiyon gibi diğer risk faktörlerini de göz önüne alarak yorumlar.

Total kolesterolünüz 200 mg/dL ya da daha yüksek, veya HDL (iyi) kolesterolünüz 40 mg/dL'den düşük ise tedavi planınızı oluşturmak için doktorunuz LDL (kötü) kolesterol değerinizi de bilmek isteyecektir.

BESLENME ÖNERİLERİ

Kalp sağlığınıza iyi gelen bir diyetle beslenin.

Kolesterolün bir kısmı vücutta yapılır, bir kısmı ise dışarıdan yediğimiz gıdalarla (kırmızı etler, kümes ve kabuklu deniz hayvanlarının etleri, yumurta, tereyağ, peynir, tam yağlı sütler) alınır. Bunların dışında, doymuş ve trans yağlar dediğimiz ve vücudumuzda kolesterolün yapılmasını uyaran yağları içeren her gıdanın da dikkatli tüketilmesi gerekir. Peki doymuş ve trans yağlar nedir, hangi gıdalarda bulunur?

Doymuş yağlar hayvan yağları, hayvansal ürünlerde bulunan yağlar ve bu ürünlerden yapılan besinlerin bileşiminde yer alan yağlardır. Katı yağ olarak da bilinirler. Tereyağı, sade yağ, krema, kaymak, süt, peynir ve etler doymuş yağlardan ve aynı zamanda kolesterolden zengin gıdalardır.

Trans yağlar ise, yağların çok yüksek sıcaklıklarda ısıtılması, kızartılması veya defalarca kullanılması sonucu ortaya çıkabilir veya margarinlerin üretimi sırasında bitkisel sıvı yağların kısmi hidrojenasyonu ile oluşabilir. Trans yağlar, bu şekilde üretilen katı margarinlerin yanı sıra, tam yağlı süt, ve süt ürünleri, koyun ve kuzu etleri gibi bazı hayvansal kaynaklı ürünlerde de bulunur.

Günümüz teknolojisinde trans yağlar ortaya çıkmadan margarin üretmek mümkündür: Kısmi hidrojenasyon yerine tam hidrojenasyon yapıldığında margarinde trans yağ miktarı "neredeyse hiç yok" düzeyine gelir, bunlar sıvı (doymamış) yağlardan yapılan daha yumuşak ve sürülebilir ya da sıvı margarinlerdir. Ancak bunların tadını iyileştirmek için içlerine katılan sütte de kolesterol bulunduğunu unutmayalım!

Doymuş ve trans yağlar, LDL (kötü) kolesterolü artırırken HDL (iyi) kolesterolü azaltırlar. LDL kolesterolün damarlarda birikmesine yol açarlar. Damarlarda biriken kolesterol bir süre sonra kalbe giden kan akımını da engelleyerek halk arasında damar sertliği olarak anılan ateroskleroza neden olur. Bunun sonucunda kardiyovasküler hastalıklara yakalanma riski de artar. İşte bu nedenle doymuş yağlar, sağlıksız olup mümkün olduğu kadar az tüketilmesi gereken yağlardır.

Kolesterol ile ilgili sık karşılaşılan yanlışlar: kolesterolün gerçek yüzü

Kolesterol vücut için hem gerekli olan ancak kandaki düzeyi normali aştığında da tehlike oluşturan bir madde olup halk arasında kolesterole ilişkin yanlış bilgiler yaygındır. İşte bunlardan bazıları:

1. Beslenme ve fiziksel aktivite ile ilişkili olarak yaptığım seçimler kan kolesterol düzeyimi belirler.

Doğru: Yediklerimiz ve ne kadar hareket ettiğimiz kandaki toplam kolesterol düzeyine katkıda bulunur, ancak LDL kolesterolün bir kısmı bizzat vücut tarafından oluşturulur. Kan LDL (kötü) kolesterolünü karaciğer ve barsaklar kontrol eder. Karaciğer kolesterolün hem üretildiği hem de kandan çekilerek yağların sindirimini sağlayan safra asitlerine dönüştürüldüğü organımızdır. Eğer burada üretilen kolesterol miktarı, kandan çekilen miktardan fazla ise, kan kolesterolümüz, diyetimiz ve aktivite düzeyimizden bağımsız olarak artar.

2. Tereyağ yerine margarin yersem kan kolesterolümü daha kolay düşürebilirim.

Yanlış: Diyet perspektifinden bakıldığında, kan kolesterol düzeyinin temel belirleyicisi aldığınız doymuş ve trans yağ miktarıdır. Ancak bunun azaltılması ile LDL kolesterolü düşürülebilir. Hem tereyağ hem de margarinin yağ içeriği çok yüksek olduğu için her ikisi de az kullanılmalıdır. Üstelik margarin seçiminde çok dikkatli olunmalı, ambalajın üzerini okunarak, trans ve doymuş yağ bulundurmayan bitkisel yağlardan üretilen yumuşak ya da sıvı margarinler tercih edilmelidir.

3. Zayıf insanlarda yüksek kolesterol diye bir sorun olamaz.

Yanlış: Her ne kadar fazla kilolu ve şişmanlarda daha sık olsa da, her tip vücutta yüksek kolesterol olabilir. Bu nedenle kilonuz, aktivite düzeyiniz ve beslenme tarzınız ne kadar kalp sağlığı için önerilenlere uygun olsa da kan kolesterolünüzü düzenli olarak ölçtürmeniz gerekir.

4. Doktorum kolesterolüme ilişkin bir şey söylemedi, o nedenle içim rahat.

Yanlış: Sağlığınızın sizin kendi sorumluluğunuz olduğunu unutmayın! Gerekirse siz doktorunuza 'Kolesterolümü ölçtürmem gerekir mi?' diye sorun. Total, HDL, LDL kolesterol ve trigliserid düzeylerinizi yorumlamayı, değerleriniz yüksek veya sınırda ise nasıl düşürebileceğinizi öğrenin, risk durumunuza bağlı olarak diyet ve yaşam tarzınızda yapacağınız değişiklikler ya da kan yağlarını düşüren ilaç tedavisi ile bu düzeyleri düşürebilirsiniz. Unutmayın, doktorunuzun bu konudaki önerilerini dinlemeniz ve önerdiği sıklıkta kan yağlarınızı kontrol ettirmeniz, kalp sağlığınız için koşuldur.

5. Ambalajının üzerinde "'kolesterol içermez" yazan gıdaların kalp sağlığı açısından güvenli olduğundan emin olabilirim.

Yanlış: Gıdaların ambalajları üzerinde bulunan besin değerine ilişkin bilgiler çok yararlı olmakla birlikte, kolesterol içermediği ya da düşük oranda içerdiği belirtilen pek çok gıda doymuş ve/veya trans (kısmi hidrojenasyon tekniği ile üretilmiş katı margarinler) yağlardan zengin olup kan kolesterolünüzün artışına katkı yapabilir. Genelde önce gıdanın bileşiminde en fazla bulunan besin öğelerinden başlandığı için, yağ oranlarının listenin altlarında yer aldığı gıda ürünlerini tercih edin. Şimdilerde ABD'de Gıda ve İlaç Dairesi, ve Avrupa ülkelerinde eşdeğer kuruluşlar, kamuoyundan gelen baskıların da etkisi ile gıda ürünlerinin etiketlerinde doymuş ve trans yağ oranlarının yazılmasını zorunlu kılmıştır. Maalesef ülkemizde üretilen gıdaların etiketlerinde bu bilgiler yer almamaktadır. Genelde doymuş ve trans yağlar daha ucuz olduğundan, ülkemizde özellikle çikolata, gofret, bisküvi, kek, kurabiye, milföy hamuru, cips, mayonez, pizza gibi gıdaların üretiminde ve hamburger gibi fast - food ürünlerinde maliyeti düşürme kaygısı ile, değişen oranlarda kullanılırlar. Ülkemize ait bu ürünlerin trans yağ içerikleri, bisküvi çeşitlerinde %1.0 - 30.5, gofret, mısır cipsi, kek, kraker, milföy hamuru ürünlerinde sırasıyla %21.8, %0.7, %4.6, %2.1, %2.1, %16.3'tür.

6. Geçenlerde gazetede yumurtanın kolesterol açısından bugüne kadar bilindiği kadar zararlı olmadığını okudum. Artık her sabah kahvaltıda 2 yumurta yiyebilirim değil mi?

Yanlış: Tek bir yumurtada 213 mg kolesterol vardır ve LDL kolesterolü normal olan bir kişi günde en fazla 300 mg kolesterol almalıdır. Eğer et ve süt ürünleri gibi kolesterolden zengin gıdaları tüketmiyorsanız yumurta yemeyi düşünebilirsiniz. Unutmayın ki, kek, kurabiye, börek gibi hamur işlerinde bulunan yumurta da günlük kolesterol alımınıza dahildir. Üstelik kan LDL kolesterol düzeyi yüksek olan ve/veya kolesterol düşürücü ilaç kullananların günlük kolesterol alımı 200 mg'ı geçmemelidir.

7. Kadın olduğuma göre kolesterol konusunu sorun etmem gerekmez. Yüksek kolesterol erkeklerin sağlık problemidir.

Yanlış: Kadınlarda menopoz öncesinde, dişilik hormonu östrojenin, HDL (iyi) kolesterolü artırıcı etkisinden dolayı LDL kolesterol yüksekliği pek görülmez. Ancak yaşlandıkça ve özellikle menopoz sonrasında kalp dostu diyet alışkanlıkları ve egzersize karşın kolesterol artışı başlar. Gerekirse kolesterol düşürücü ilaç başlanabilir.

8. Orta yaşa gelmeden kolesterol ölçümüne gerek yoktur.

Yanlış: 40 yaşın altında, özellikle ailede kalp damar hastalığı bulunanlarda kolesterol düzeyi ölçülmelidir. Özellikle ebeveynlerinde kalp hastalığı öyküsü olan çocuklarda bu ölçüm gereklidir, çünkü bu çocuklarda kalp hastalığı riski yetişkinlerdeki düzeydedir.